Vervang of vermijd gevaarlijke producten zoveel mogelijk

(Directorate General Environment, Nuclear Safety and Civil Protection of the commission of the European Communities, 2003)(Royal Society of Chemistry, 2005)

Beschrijving

Substitutie bestaat erin om gevaarlijke substanties in producten of processen te vervangen of te reduceren door minder gevaarlijke of ongevaarlijke substanties of het bereiken van een gelijkwaardige functionaliteit door technologische of organisatorische maatregelen

In deze definitie komen duidelijk twee aspecten van de substitutiestrategie naar voor.

• Vervangen van een gevaarlijke substantie door een minder gevaarlijke;


• Technologische of organisatorische maatregelen toepassen die leiden tot een reductie van het gebruik of verbruik van gevaarlijke substanties en/of het gebruik van een minder gevaarlijke substantie.

In het eerste geval wordt er een alternatief voor een bepaalde chemische substantie (reagentia, solvent) gezocht. De inschatting van het risico of eventuele impact naar de verschillende milieucompartimenten is hierbij van groot belang, zowel voor de gevaarlijke substantie als het vervangmiddel. De totale impact op het milieu van het proces of product dient kleiner te worden. Er moet dus een inschatting gemaakt worden van allerhande parameters: toxiciteit, milieupersistentie, benodigde hoeveelheid, energieverbruik. Deze inschatting is complex en soms is niet helemaal duidelijk welke optie de beste is. Op deze Canadese website staan meer dan 3000 producten beschreven en handig daarbij is de rubriek substitution: waarin verteld wordt door welke producten in welke soorten analyses het product kan vervangen worden. http://www.reptox.csst.qc.ca/ (info van www.gevaarlijkestoffen.be ).

In het tweede geval wordt er een andere technologie gebruikt, of wordt het proces anders opgezet met een duidelijk verminderd verbruik van de gevaarlijke substantie tot gevolg of wordt de substantie geheel overbodig. Een voorbeeld van het gebruik van andere technologie is het gebruik van een ultrasoon toestel om glaswerk te reinigen, hierdoor kan het gebruik van detergent sterk verminderd of helemaal vermeden worden. Voorbeelden van organisatorische maatregelen zijn het uitvoeren van reacties op microschaal. Dezelfde reagentia worden gebruikt maar in een veel kleinere hoeveelheid, hetgeen het verbruik sterk terugdringt.

Een sleutelbegrip dat bij de substitutiestrategie hoort is de ‘functionele equivalentie’. Dezelfde of betere functionaliteit dient gegarandeerd te blijven als er een substitutie wordt toegepast. De functionaliteit kan hier meerdere betekenissen hebben. Bij producten gaat het over de kwaliteit, bij processen over de effectiviteit en efficiëntie, bij kwantitatieve analyses over reproduceerbaarheid en detectielimiet. In het onderwijs is didactische waarde van belang. Steeds moet men het ganse proces of product in rekening brengen en op basis van zoveel mogelijk informatie beslissen of een substitutie opportuun is.

Toepasbaarheid  

In principe is de substitutiestrategie op alle processen of producten van toepassing. Men dient wel de functionele equivalentie in rekening te brengen. Sommige analyses verlopen volgens wettelijk opgelegde procedures en kunnen reagentia, solventen of technieken niet zomaar gesubstitueerd worden. In de praktijk moeten de gebruikte chemicaliën en hun substituten goed gekend zijn vooraleer het interessant en nuttig is om de substitutie door te voeren. Het proces moet technisch haalbaar zijn en het eindproduct moet aan de nodige kwalitatieve eisen voldoen. Het zal dus niet altijd evident zijn om substitutie toe te passen.

Milieuvoordeel

Deze techniek heeft enkel een nuttige toepassing indien de substituenten en de geproduceerde afvalstoffen een kleinere milieu-impact hebben dan de oorspronkelijke methode.

Financiële aspecten

Indien door substitutie het verbruik van chemicaliën daalt, zal er bespaard worden op de aankoop. Ook kan het zijn dat er minder afval geproduceerd wordt zodat er minder moet worden afgevoerd. Zo kan er bespaard worden op de afvalfactuur. De meeste organisatorische maatregelen hebben een verminderd verbruik van chemicaliën tot gevolg, of zorgen ervoor dat processen efficiënter of effectiever verlopen zonder dat daar grote kosten of investeringen aan vast hangen. De financiële evaluatie voor de substitutie van reagentia of solventen dient geval per geval gemaakt te worden.