Materiaal- en energiestromen in de keten

Figuur 20: Illustratie van inzet van bouwmaterialen doorheen een bouwcyclus. De grote cirkels geven (in wijzerzin) de diverse opeenvolgende fasen van de bouwcyclus weer. (Vlaanderen Circulair)   

De sector voor de sortering van bouw- en sloopafval en de recyclage van puin neemt een sleutelpositie in de bouwketen en is onlosmakelijk verbonden met andere actoren binnen de bouwsector. Binnen deze keten worden materiaalstromen zoveel mogelijk gerecycleerd en nuttig toegepast. De productie van afval door nieuwbouw, renovatiewerken en wegeniswerken vormt hierbij de input voor de sorteerders en brekers met als resultaat bruikbare materialen en grondstoffen die opnieuw ingezet kunnen worden in de (wegen)bouw. Milieuproblemen die zich in de ene sector voordoen, kunnen hun oorsprong (en dus ook hun oplossing) vinden in een andere sector. Met het oog op een vergroening van de economie en het sluiten van materiaalkringlopen, is het van groot belang om niet alleen aandacht te hebben voor de rechtstreekse milieu-impact van de sector, maar om ook rekening te houden met de interacties in de keten/cross media effecten.

Een overzicht van de materiaalstromen binnen de bouwsector en de positie van de recyclagesector hierin, is weergegeven in Figuur 20. Dit overzicht kan beschouwd worden als een algemene voorstelling. Er kunnen steeds bijkomende specifieke stromen optreden die hierin niet zijn opgenomen.

Door het in kaart brengen van deze materiaalstromen, wordt inzicht verkregen in hoe de sector verbonden is met andere sectoren, waar kringlopen kunnen gesloten worden, en hoe bepaalde milieuproblematieken een oplossing kunnen vinden in de interactie tussen sectoren.

Mate van kringloopsluiting

Puin

Vooral de kringloop van puin, de steenachtige fractie van het bouw- en slooppuin, lijkt gesloten met 95% van het gegenereerde afval dat gerecycleerd wordt. Belangrijk werkpunt hier is de recyclage tot hoogwaardige granulaten. Een voorbeeld is betonpuin dat verwerkt wordt tot hoogwaardige betongranulaten en dat deze opnieuw worden ingezet voor de productie van nieuwe betonelementen (optimale sluiting van de materialenkringloop). Betonpuin wordt al vaak apart gehouden en verwerkt gezien de hogere opbrengst. Granulaten geproduceerd uit andere puinstromen (bv. mengpuin) worden vooral ingezet in laagwaardige toepassingen zoals onderfunderingen (down-cycling).

Gipskarton

In Vlaanderen wordt ongeveer 50.000 ton gipskartonafval gerecycleerd waarvan het merendeel eigen productieafval (Figuur 21). Naar schatting wordt 10.000 à 20.000 ton gipskartonafval uit sloop- en renovatiewerken gerecycleerd, maar ligt het potentieel rond 40.000 à 100.000 ton afval. Gipskartonafval wordt tijdens sloopwerken voor het merendeel gemengd ingezameld en afgevoerd naar sorteercentra. Gips dat door sorteercentra wordt uitgesorteerd voldoet vaak niet aan de zuiverheidseisen van de verwerkers.

Gescheiden inzameling bij sloopwerken vindt vaak niet plaats door:

• te kleine volumes;
• onduidelijke en moeilijke acceptatie-eisen gesteld door verwerker;
• afstand tot de verwerker.

Daarnaast zijn de kwaliteitseisen voor gerecycleerd gips veel lager in het buitenland omdat deze laagwaardig worden toegepast (bijvoorbeeld uitgereden over land), toepassingen die hier niet zijn toegelaten, of gestort worden.

Vlakglas

Vlakglas dat uit sloop- en renovatiewerken vrijkomt, wordt naar schatting maar voor 25% gerecycleerd en gebruikt in nieuwe glastoepassingen (Figuur 22). Het gaat hier voornamelijk om glas dat bij renovaties werd verwijderd tijdens de plaatsing van nieuwe ramen en deuren. Bij sloopwerken verdwijnt het vlakglas doorgaans in het mengpuin. Vlakglas recycleren tot nieuw vlakglas is zeer moeilijk en nagenoeg onbestaande omwille van de zuiverheidseisen. Het vlakglas dat gerecycleerd wordt, zal dus voornamelijk in andere glastoepassingen gebruikt worden, bv. voor de productie van glazen drankverpakkingen en men kan hier dus spreken van open loop recycling.

De VLAREMA-norm voor fysische verontreiniging laat nog tot 2% glas toe in gerecycleerde granulaten waardoor tijdens de sloop glas nog vaak niet gescheiden wordt ingezameld. Voor hoogwaardig betongranulaat is het toegestane percentage slechts 0,5%. Daarnaast is het volume vlakglas beperkt bij sloopwerken en is de afstand tot een glasverwerker vaak langer dan de dichtstbijzijnde puinbreker. Een oplossing zou zijn om te werken met een netwerk van inzamelpunten van vlakglas (Vlakglas Recycling Nederland).

Glaswol

Glaswol wordt bij sloopwerken met het gemengd sloopafval veelal afgevoerd en zal uiteindelijk worden gestort of verbrand (Figuur 23). Dit komt omdat het glaswol veelal te onzuiver is om te kunnen recycleren. Glaswol dat als bouwafval tijdens de plaatsing ontstaat, kan eventueel gescheiden worden ingezameld en gerecycleerd.

Anno 2022 gebeurde er onderzoek naar technieken voor het terugwinnen en recycleren van glaswol. De recyclage installatie bij een Belgische glaswolfabrikant om, naast de eigen productieresten, ook minerale glaswol afkomstig van bouw- en sloopwerven in het recyclingproces mee te nemen zou operationeel zijn (stavaza januari 2023). De aanvoer van kwalitatief materiaal (en ketensamenwerking) is hierbij een cruciaal aandachtspunt.

OVAM geeft aan dat er volgens BMP (Belgische Materialen Producenten) er voor glaswol anno 2023 wel recyclagecapaciteit is:

·         inzamelingsysteem wordt via afvalophaler opgezet en rechtstreeks tussen sloper en producent voor grotere volumes

·         voldoende recyclagecapaciteit

·         acceptatievoorwaarden:

o   glaswol mag geen gevaarlijke stoffen bevatten zoals asbest of andere materialen die blootgesteld zijn geweest aan asbest, brandstoffen of radioactieve stoffen

o   glaswol mag niet vermengd zijn met inerte materialen (beton, keramiek, …) of andere afvalstoffen (rotswol, hout, glas (onder de vorm van flessen, vlakglas), …, dichtingsvlies, polystyreen, PVC-bekleding, …

o   de bekleding moet verwijderd zijn (alukraft, polyestervlies, …)

o   de glaswol dient handdroog te worden aangeleverd (watergehalte ≤ 5 %). Om de milieu-impact van het transport te beperken dient de glaswol gecompacteerd aangeleverd te worden.

·         economische uitdaging: lage kosten van alternatieve scenario’s zoals verbranding en storting, logistieke kosten van het vervoer en persen van de wol"

BRONNEN: OVAM, input nav draft 2 & 3, 2022/2023; https://knauf.be/nl/duurzaamheid/glaswolrecyclage-eenheid-vise

PVC

PVC is een belangrijke materiaalstroom die almaar meer wordt ingezet in de bouw. Omdat de volumes van PVC die vrijkomen tijdens de sloop beperkt zijn, wordt PVC afgevoerd met het gemengd bouw- en sloopafval. Sorteercentra kunnen grote stukken scheiden en alsnog afzetten voor recyclage (Figuur 24). Naar schatting komt er jaarlijks 30.000 tot 50.000 ton PVC-afval vrij uit de bouw. Producenten van PVC-bouwmaterialen zetten in op recyclage van deze stroom.

Hinderpalen voor kringloopsluiting

·         Prijszetting gerecycleerde granulaten gebeurt (net) onder de prijs van de primaire. Echter aangezien de productiekost aanzienlijk is, wordt er weinig winst op gemaakt.

o   Circulair bouwen is momenteel nog duurder dan bouwen met primaire grondstoffen. Zo zijn natuurlijke aggregaten goedkoper dan gerecycleerde granulaten.

o   Gescheiden inzameling aan de bron (sloopwerf) van (niet-steenachtige) materialen is niet altijd economisch rendabel (bv. in vergelijking met niet gescheiden inzameling en afvoer voor verbranden of storten). Andere redenen voor niet gescheiden inzameling zijn bv. een te beperkt volume, lange transportafstanden naar een verwerker of de gestelde acceptatie-eisen door de sorteerder.

o   Economische afwegingen bij recyclage maken dat vaak niet alle stromen uitgesorteerd en gerecycleerd worden (bv. grote restfractie die wordt ingezet voor energetische valorisatie ipv materiaalrecuperatie).

o   Primaire materialen kunnen goedkoper zijn dan het secundaire alternatief en verkrijgen dan de voorkeur.

Opmerking

De prijs is maar één van de elementen die een invloed kunnen hebben op de keuzes voor het aanwenden van primaire versus gerecycleerde materialen. De mate van circulariteit is eveneens belangrijk: een materiaal is pas recycleerbaar indien er een goede afzetmarkt voor is (BRBS, 2022; VSOR, input nav draft 3, 2022).

• ‘Willingness to pay’ voor gerecycleerde (niet-steenachtige) materialen is laag. De kwaliteit van het recyclaat als grondstof kan verschillen van installatie tot installatie en hangt sterk af van de kwaliteit van het aangevoerde afval waardoor er een onzekerheid is bij de verwerker. Certificering van recyclaten nemen deze onzekerheid deels weg.
• Productnormering of standaardbestekken laat hergebruik van secundaire grondstoffen niet altijd toe, of slechts in zeer beperkte mate.
• De Afdeling Handhaving merkt op dat samenvoegen van verschillende afvalfracties momenteel door VLAREMA (artikel 4.3.2) enkel toegelaten is als er nadien een volledige uitsortering gebeurt in functie van de hoogwaardige materiaalrecyclage. Dit gebeurt volgens de Afdeling Handhaving in de praktijk niet op die manier[3].
• ’Downcycling’ laat dikwijls een groot percentage stoorstoffen toe, in tegenstelling tot de vereisten voor toepassingen i.h.k.v. een optimale sluiting van de materialenkringloop.
• Nieuwe, innovatieve producten of grondstoffen afkomstig van recyclage kunnen moeilijk gecertificeerd worden en dus ingezet worden.

Figuur 21: Valorisatie van gipskarton in Vlaanderen in kton (referentiejaar: 2019), gebaseerd op interviews en geïnformeerde inschattingen (Proeftuin Circulair Bouwen)

Figuur 22: Valorisatie van vlakglas uit sloopafval in Vlaanderen in kton (referentiejaar: 2015), gebaseerd op SUMMA (2015), interviews en geïnformeerde inschattingen (Proeftuin Circulair Bouwen)

Figuur 23: Valorisatie van glaswol uit sloopafval in Vlaanderen in ton (referentiejaar: 2019), gebaseerd op SUMMA (2015), interviews en geïnformeerde inschattingen (Proeftuin Circulair Bouwen)

Figuur 24: Valorisatie van PVC in Vlaanderen in kton (referentiejaar: 2019), gebaseerd op interviews en geïnformeerde inschattingen (Proeftuin Circulair Bouwen)

Milieuproblemen in andere sectoren die hun oorsprong vinden in de sortering van bouw- en sloopafval en de recyclage van puin

Verontreinigingen in puin en bijgevolg de gerecycleerde granulaten kunnen aanleiding geven tot:

• Uitloging van verontreinigingen naar bodem en grondwater bij het gebruik van verontreinigde granulaten als onderfundering
• …

Milieuproblemen in de sortering van bouw- en sloopafval en de recyclage van puin die hun oorsprong vinden in andere sectoren of activiteiten die buiten de scope van deze studie vallen

Hieronder zijn voorbeelden opgenomen van bouwmaterialen en de wijze van bouwen, maar ook praktijken tijdens het slopen die onzuiverheden of verontreinigingen geven.

Activiteiten in de bouw (bouwmaterialen, wijze van bouwen en werfactiviteiten) die aanleiding geven tot onzuiverheden:

• Gemengde inzameling van afval op de bouwwerf.
• Gebruik van lijmen voor de bevestiging van bijvoorbeeld roofing (bitumen), gipsplaten, …
• Gebruik van gespoten PUR dat hecht aan steenachtige materialen (isolatie van spouwen of kelders, isolatie rond PVC-raamkaders) bij renovaties.
• Gebruik van dampfolies.
• Gebruik van EPS als isolatie tussen betonplaten (bemoeilijkt de recyclage tot gerecycleerde granulaten).
• Gebruik van houtwolcementplaten als verloren bekisting (bemoeilijkt de recyclage tot gerecycleerde granulaten).
• Natte bevestiging van roofing op isolatie (bemoeilijkt de recyclage van roofing).
• Herstellingen aan roofing met een ander type roofing of EPDM (bemoeilijkt de recyclage van roofing).
• Opvullen van kelders.
• Gebruik van bitumen als waterafstotende laag.
• Gebruik en niet-selectieve sloop van pleisterwerk.
• Gebruik van niet-scheidbare materialen, bv. composietmaterialen.
• Leidingen ingewerkt in betonnen vloerplaten of chape, bv. vloerverwarming.
• Na-isolatie van spouwmuren met gespoten PUR of EPS-parels.
• Niet-magnetische bevestigingssystemen, bv. roestvrij staal (bemoeilijkt bepaalde recyclageprocessen, zoals dat van PVC-raamkaders).
• …

Activiteiten tijdens de sloop die aanleiding geven tot onzuiverheden:

• Niet selectief slopen van gebouwen en wegen, bv. gemengde afvoer van steenpuin met storende stoffen zoals cellenbeton, hout, …
• Een beperkte gescheiden inzameling tijdens de sloop doet de kans op verontreiniging van (moeilijk) te recycleren materialen toenemen (voorbeelden: gips, bitumen, aluminium).Bijvoorbeeld een gemengde inzameling van verschillende legeringen bij een schroothandelaar of -verwerker bemoeilijkt hoogwaardige recyclage van hoogwaardig aluminium van bv. aluminium raamkaders.
• Vermenging met grond.
• …

Activiteiten tijdens de sloop die aanleiding geven tot verontreinigingen:

• Verontreinigd puin afkomstig van de afbraak van schoorstenen, industriële gebouwen of bij sloop van een afgebrand gebouw.
• Onzorgvuldige verwijdering van gevaarlijke afvalstoffen, bv. asbest dat bij steenpuin terechtkomt.
• ….

(BRON: TRACIMAT, input nav draft 2, 2022)

De samenstelling van bouwmaterialen en bepaalde praktijken in de bouw zoals plaatsing (kliksystemen en schroeven en nagelen versus verlijmen en spuiten) en keuzes voor materialen kunnen het ontmantelen of slopen en sorteerproces bemoeilijken. Hierdoor komt de recyclage van bepaalde materiaalstromen in het gedrang. Zo is de ontwikkeling van bouwmaterialen (voorbeelden: isolatiechape) naar energieprestaties toe de dag van vandaag, niet altijd interessant voor de recyclage ervan in de toekomst.

Daarnaast worden gerecycleerde materialen nog vaak ingezet voor laagwaardige toepassingen (down-cycling) en is dit vooral het gevolg van bestaande praktijken in de bouw. Zo vormt de cementmortel een probleem in metselwerkpuin en zou het gebruik van alternatieve mortels zoals kalkmortel[1] of zelfs werken zonder mortel[2], bakstenen geschikter maken voor hergebruik of recyclage. Momenteel worden granulaten afkomstig uit metselwerkpuin vooral ingezet voor onderfunderingen. Niet-steenachtige materialen kunnen in de meeste gevallen niet (zelfs niet laagwaardig) ingezet worden als recyclaat als gevolg van een gemengde inzameling.